ASİMİLASYON POLİTİKALARI

Asimilasyon, bir toplumun kimliğini oluşturan dil, kültür, din ve sosyal yapının sistemli uygulamalar yoluyla değiştirilmesi veya zayıflatılması sürecidir. Çin "HALK " Cumhuriyeti'nin "yasal" yollarla Doğu Türkistan üzerinde uyguladığı asimilasyon çeşitlerini sosyal, politik, kültürel, dini olarak dörde ayırmak mümkündür.

SOSYAL ASİMİLASYON

Çin’in “zorunlu eğitim” adını verdiği kamplar, yalnızca birer kapatma mekânı değil; Uygurları ailelerinden koparan, kimliklerini yeniden biçimlendirmeyi amaçlayan ideolojik laboratuvarlardır. Bu yapılarda bireyler, devletin kendi algısını dayatan uygulamalara maruz bırakılmakta; kimi zaman ücretsiz ve ağır çalışma koşullarına zorlanmaktadır.

Toplama kamplarının varlığı, yalnızca Uygurların değil, Kazak Türklerinin de bu yapılara alınmasıyla dünya gündemine taşınmıştır. Doğu Türkistan’daki yakınlarından haber alamayan Kazakların Kazakistan Dışişleri Bakanlığı’na yaptıkları ısrarlı başvurular, diplomatik bir krizin eşiğini oluşturmuş; böylece kampların varlığı tüm dünya tarafından inkârı mümkün olmayan bir gerçeklik olarak görülmüştür.

Bu baskı sonucunda Çin, yıllarca reddettiği bu yapıların varlığını 2018 Ekim’inde kabul etmek zorunda kalmıştır. Şincan Uygur Özerk Bölgesi Hükümeti Başkanı Shohrat Zakir, Xinhua’ya verdiği röportajda bölgede “mesleki eğitim ve öğretim programlarının” uzun süredir yürütüldüğünü iddia etmiş; kampları “radikalleşmeyi önleme, ortak dili öğretme ve mesleki beceri kazandırma” amacıyla kurulduğu tezleriyle savunmuştur.
Oysa belgeler, II. Dünya Savaşı’ndan bu yana hiçbir etnik-dini topluluğun bu denli kitlesel ve sistematik biçimde hapsedilmediğini göstermektedir.

Batılı kaynaklara göre bölgede yaklaşık 1.200 kamp bulunmaktadır; bu rakam, hemen her Uygur ailesinden en az bir kişinin bu yapılarda tutulduğu anlamına gelmektedir. Resmî belgelerde “gönüllü katılım” denilse de içeride uygulanan eğitim, yaptırımların dilinde açık bir cezalandırmadır.

Uygurların zorla çalıştırılması ise baskının yeni bir evresidir. Çin, yıllar boyunca dünyanın eleştirilerine rağmen bu kampları faal tutmuş; son dönemde politikayı değiştirerek “rehabilite ettiği” bireyleri kitlesel biçimde işgücüne sürmeyi tercih etmiştir. 2000’li yıllardan itibaren pilot uygulamalarla denenen bu yöntem, Çin’in artan ekonomik gücüyle birlikte devasa bir işgücü projesine dönüşmüştür.

Kamplarda “yeterli eğitim” aldıkları iddia edilen Uygurlar iki gruba ayrılmaktadır:
Bir bölümü ailelerinden koparılarak Çin’in çeşitli bölgelerine gönderilip insanlık dışı koşullarda çalıştırılmakta; diğer bölümü ise kampların hemen yanında kurulan dev fabrikalarda açlık sınırında çalışmaya zorlanmaktadır. Bu fabrikalar, kampların birer uzantısı gibi işlev görmekte; ağır çalışma temposu “zorunlu eğitimin” bir parçası olarak sunulmakta ve çoğu zaman hiçbir ücret ödenmemektedir.

Çin, ekonomik ve siyasal nüfuzunu küresel ölçekte genişletme iddiasında Uygurları bir engel olarak görmekte; “terör ve aşırılıkla mücadele” söylemini bu sert politikaları meşrulaştırmak için kullanmaktadır.

Uygur evlerine Han Çinlilerinin yerleştirilmesi ise denetimin en mahrem alana kadar uzandığını göstermektedir.
2016 sonunda başlatılan “Aile Olmak” projesi kapsamında Han Çinlisi kamu görevlileri, Uygur ailelerin evlerine “akraba” sıfatıyla yerleştirilmekte; bu kişiler devlet adına gözlem yapmakta ve her bir davranışı raporlamaktadır.

Bu “misafirlerin” devlet için topladığı bilgiler, mahremiyetin tüm katmanlarını delmektedir:
Devlet ve Çinlilere karşı tutum, sofrada içki veya domuz eti olup olmadığı, dua edilip edilmediği, ibadet alışkanlıkları, sakal ve tesettür, evde dini kitapların bulunup bulunmadığı, hatta evde gizli bir bölme olup olmadığı…
Elektrik ve su kullanımından gece yanan ışığa kadar her ayrıntı kayıt altına alınmaktadır.

Ramazan ayı yaklaşırken Müslüman mahallelerine sadece bu dönem için yerleştirilen görevliler ise sahura kalkanları, gece mutfaktan gelen sesi, ibadet işaretlerini devlete bildirmektedir. Bugün gelinen noktada, bu baskı sonucu oruç tutmama alışkanlığı toplum içine yerleşmiştir.

Zorla evlendirmeler, Doğu Türkistan dışına çalışma bahanesiyle gönderilen gençler ve milyonlarla ifade edilen zorunlu göç, bölgenin nüfus yapısını derinden sarsmaktadır. Uygurların terk etmek zorunda bırakıldığı köylere, kasabalara ve şehirlere Han yerleşimciler geniş imtiyazlarla yerleştirilmekte; ücretsiz konutlar, araziler ve iş garantileri sunulmaktadır.
Her yıl yaklaşık 250.000 Han Çinlisi bölgeye taşınmakta; Uygurlar ise ağır vergiler ve mülksüzleştirme politikalarının baskısı altında yaşamaya çalışmaktadır.

“Karışık evlilikleri” teşvik etmek için medyada romantik hikâyeler pazarlanmakta; fakat gerçekte bu evliliklerin pek çoğu, ailelerin ve özellikle kadınların baskı altında bırakılmasıyla gerçekleşmektedir. Bu evlilikleri reddetmek dahi “aşırılık” olarak nitelendirilebilmekte; birçok aile, bu nedenle toplama kamplarıyla tehdit edilmektedir.

POLİTİK ASİMİLASYON

Devletin denetim mekanizması, bireyin en sıradan ve gündelik davranışına bile nüfuz etmektedir. Bir şeker satın almak kadar basit eylemler bile kimlik kontrolü, fişleme ve yönlendirme ağının parçası hâline gelmiştir. Böylece gündelik hayat, özgürlüğün değil, gözetimin soğuk nabzına göre şekillenen bir düzene teslim edilmektedir.

2019 yılında toz şeker satın almak isteyen bir vatandaş, bu en sıradan talebin dahi kimlik kaydı zorunluluğuna bağlandığını; satış görevlisi kimlik numarasını sisteme işlemez ve bu durum Kamu Güvenlik Bürosu’nun bilgisine ulaşırsa, hem kendisinin hem de satıcının tutuklanarak toplama kampına gönderilebileceğini anlatmıştır. Kimlik kartını yanında bulundurmadan şeker almak isteyen bir müşteriye satış yapan esnafın, 4.000 yuanı aşan bir para cezası ile karşı karşıya kalacağı ve “çalışma kampına” sevk edilebileceği belirtilmektedir. Yeni düzenlemeler gereğince bir kimlik kartı, en fazla 1 kilogram toz şeker satın almaya yetmektedir. Çin yönetimi bu uygulamayı, patlayıcı yapımında kullanılan maddelerin satışını düzenleyen yasal çerçeveye dayandırarak meşrulaştırmaya çalışmaktadır.

Afganistan
Malezya
Irak
Pakistan
Endonezya
Yemen
Azerbaycan
Tayland
Mısır
Kazakistan
Türkiye
Güney Sudan
Tacikistan
İran
Nijerya
Rusya
Kenya
Libya
Kırgızistan
Suriye
Cezayir
Özbekistan

Suudi Arabistan

Somali

Türkmenistan

Birleşik Arap Emirlikleri

Uygurlar için bu ülkeler, devletin resmi terminolojisinde “hassas” olarak kodlanmış topraklardı. Bu beldelerden herhangi birine gitmek, orada kısa bir süre bile olsa yaşamak ya da oralarda bulunan biriyle temas kurmak, suç sayılabilecek bir davranış, cezalandırılması gereken bir “tehdit” olarak yorumlanmaktaydı. Aynı şekilde bu “hassas ülkelerden” Doğu Türkistan’a gelen kişiler de daha adımlarını atar atmaz “şüpheli” sınıfına dâhil edilirdi.

Bu kanaate, yalnızca sahadan duyulan anlatılarla değil, Çin’in güvenlik yönetmeliklerinde yer alan resmî talimatlarla da ulaşmak mümkündü. 2015 yılından itibaren yürürlüğe konulan “güvenlik tedbirleri” uyarınca, Doğu Türkistan sınırları içinde herhangi bir yabancıyı misafir eden her yer—evler, pansiyonlar, oteller, misafirhaneler, şirketler ve benzeri tüm mekânlar—o kişinin gelişinden itibaren en geç üç saat içinde polis birimlerine bilgi vermekle yükümlü kılınmıştı.

Yerel polise düşen görev ise, bildirimin ardından altı saat içinde söz konusu yabancıyla yüz yüze bir mülakat gerçekleştirmek; en ufak “şüpheli” durumu dahi üst mercilere rapor ederek güvenlik zincirinin kesintisiz çalışmasını sağlamaktı. Böylece, topraklara adım atan her yabancı, yalnızca bir ziyaretçi değil, aynı zamanda devletin gölgesinin üzerinde gezindiği potansiyel bir hedef hâline geliyordu.

KÜLTÜREL ASİMİLASYON

Doğu Türkistan’ın kültürel dokusu, asırlardır dille, sanatla, mimariyle ve toplumsal hafızayla örülmüş kadim bir medeniyetin nefesiydi. Ancak son yıllarda yürürlüğe konulan politikalar, bu nefesi kesmeyi hedefleyen daha görünür ve daha sistematik bir dönemin kapılarını aralamıştır.

Bir zamanlar ilmin ve irfanın kalbi olan Hanlık Medresesi yıkılmış, tarihî türbeler kapatılmış ve ziyarete yasaklanmıştır. Yalnızca birer yapı değil, geçmişle kurulan köprüler, hatıraların sığınağı olan bu mekânlar, sessizce toplumsal haritanın dışına taşınmıştır. Bazı camilerin bar, eğlence mekânı ya da depo olarak kullanıma açılması ise kültürel hafızanın anlam düzeyinde sökülmesi, mekânların ruhunun başka bir dile çevrilmesidir.

Bu dönüşüm, mekânları yalnızca işlevlerinden değil, kimliklerinden de koparan kültürel bir yeniden kurgulama sürecinin izlerini taşımaktadır.

Kapanan camiler, yıkılan mezarlıklar ve yerlerine kurulan “mutluluk parkları”, eğlence alanları ya da yeni yerleşim projeleri, sadece fiziksel bir müdahale değildir; bir toplumun hafızasına kazınmış sembollerin silinmesi anlamına gelir. Mezarlıkların ortadan kaldırılması, toprağa emanet edilmiş hatıraların da tarihin sessiz odalarından çıkarılıp yok edilmesidir.

Eğitim alanında ise dönüşüm daha derin bir katmana uzanmaktadır. Çin’de geçmişte kısmen tanınan Uygurca eğitim imkânı, 2016 Aralık ayında sertleşen parti politikaları ile yeni bir evreye taşınmış; Uygurca kamusal ve kurumsal hayatın dışına itilmiştir. Okullar, Doğu Türkistan’daki ideolojik yönelimlerin birer uzantısı hâline getirilmiş; müfredatlar yeniden tasarlanmıştır.

Yeni düzenlemeye göre eğitim kurumları, Çin diline öncelik vermek, öğrencileri “ortak ulusal kimlik” doğrultusunda biçimlendirmek ve vatanseverlik, partiye sadakat ve devlete bağlılık temalarını merkezî bir öğe olarak işlemekle yükümlüdür. Dil, kültürün taşıyıcısı olmaktan çıkarılıp ideolojik bir araca dönüştürülmüş; bir halkın masalları, şarkıları, deyimleri ve sözlü mirası resmi söylemin gölgesine çekilmiştir.

Kültürel asimilasyonun tüm bu adımları, yalnızca yapıları, dilleri ve müfredatları değiştirmekle kalmaz; bir halkın varoluşsal ritmini dönüştürmeyi hedefleyen uzun soluklu ve sistematik bir müdahalenin izlerini taşır. Bu müdahale, geçmişi silmeyi değil, geçmişin geleceğe ulaşmasını engellemeyi amaçlayan sessiz bir yeniden inşa sürecidir.

*Tapençeng Toplama Kampı, uydu görüntüleri

DİNÎ ASİMİLASYON

Doğu Türkistan’da din, yalnızca bir ibadet biçimi değil; asırlardır toplumu bir arada tutan bir zaman duygusu, bir ahlak dili ve bir hayat ritmiydi. Fakat uygulanan politikalar, bu ritmi kesintiye uğratmakla kalmamış, onu görünmez duvarların içine hapsetmeyi hedefleyen yeni bir dönemin adımlarını şekillendirmiştir.

Evlerin içinde dahi ibadete izin verilmemesi, mahrem alanın sınırlarını aşan bir denetimin ilk işaretidir. Sessizce edilen dualar, çekilen tesbihler, aile içinde yapılan ibadetler bile izlenmesi gereken “şüpheli davranışlar” sınıfına dâhil edilmiştir.

Bir akşamüstü cami avlusunda yaşanan sahne ise bu dönüşümün en çıplak hâlidir: Genç bir görevli, ibadete girmelerine izin verilen az sayıdaki yaşlı adamı askerî bir komutla hizaya sokmuştu. Avlunun ortasında, Çin bayrağı ve Devlet Başkanı Xi Jinping’in portresi karşısında ikişerli sıralara dizilen bu ihtiyarlar, ayakta ve koro hâlinde “sadakat yemini” okumaya zorlanıyordu.

Ardından hepsi sol yöne döndürülüp uygun adım yürütülerek caminin içine alındı. İçlerinden bazıları ancak bastonlarına yaslanarak adım atabiliyordu; yürüyüşleri değil, kırgınlıkları titriyordu.

Bu insanlık dışı sahneyi tanıklığa dönüştürmek için fotoğraf çeker gibi yaparak kayıt altına aldık. Daha sonra karelere baktığımda, ihtiyarların bakışlarının tam o anda bize çevrildiğini fark edecektim; yaşanan absürlüğü onlar da iliklerine kadar hissediyordu. Kaderle yüzleşen bir toplumun sessiz çığlığıydı bu bakışlar.

Dış görünüşe yönelik yasaklar ise dinin en sade belirtilerini bile hedef almıştır. Sakal bırakmak, belirli kıyafetleri giymek, hatta ibadeti hatırlatan bir renk veya kumaş taşımak bile “aşırılık” olarak damgalanmıştır.

Hac ve umre ziyaretleri tamamen devlet kontrolüne alınmış; “helal” ibaresi yalnızca izin verilen sınırlı sayıda ürüne uygulanır hâle gelmiştir. Dini gerekçelerle liseyi bırakmak yasaklanmış, okullarda dine meyil gösteren öğretmenler cezalandırılmış, çocukların herhangi bir dini faaliyete katılması kesin biçimde engellenmiştir.

Bu maddeler, korumaya değil, geniş yorumlara ve sert uygulamalara açık olduğu için, İslami hayatın adım adım tasfiyesinde “yasal gerekçe” olarak kullanılmıştır.

2018’de Din İşleri İdaresi’nin kararıyla her caminin önüne Çin bayrağı dikilmiş; imamlara gönderilen resmî yazılarda camilerde “vatanseverlik faaliyetleri” yapılması, hutbelerde sosyalist değerlerin ve Çin kültürünün merkeze alınması istenmiştir. Bugün bu camilerin büyük çoğunluğu ibadete kapalıdır; avlularında dalgalanan bayrakların altında artık yalnızca rüzgâr dolaşmaktadır.

Çocuklar ve gençler, “dini aktiviteler” kapsamına sokulan en temel ibadetlerden uzaklaştırılmıştır. Resmî politikaya göre devlet ateisttir ve 18 yaş altındaki çocukların dine maruz bırakılmaması esastır. 1980’lerde bile çocuklara cami sınırları kapalıydı; bugün ise ibadet için içeri girebilenlerin çoğu 60 yaşın üzerindedir.

Araştırmalar, camiye gidenlerin sayısının son yıllarda %70 oranında azaldığını göstermektedir—ibadet edenlerin değil, ibadetin kendisinin tutuklandığı bir dönemi işaret edercesine.

“Radikallik Belirtileri” Olarak Tanımlanan Dini Davranışlar

Zaman zaman güncellenen genelgeler, birçok sıradan ve dini davranışı “radikal eğilim” kapsamında değerlendirmiştir. Bunlar arasında şunlar da yer almıştır:

İslami olmayan uygulamaları dışlamak
Dini konularda tartışmak
İslam öncesi dinleri eleştirmek
Uzun sakal bırakmak
Baş veya yüz örtmek
Dini kıyafetleri almak, satmak, hazırlamak
İçki ve sigarayı bir anda bırakmak
Dükkânlarda “helal-haram” ayrımı yapmak
Müzik, dans ve spor gibi etkinlikleri “İslam dışı” saymak
Düğünlerde dans etmemek
Kadınlarla tokalaşmamak
Çocuklarını resmi okullara göndermemek
Ramazan ayında lokantayı kapatmak
İkamet ettiği yeri izinsiz değiştirmek
Evlerde fazla yiyecek stoklamak
Avlulara gizli geçitler yapmak
Evlerde nüfusa oranla fazla yatak bulundurmak
Yabancıların eve girip çıkması
Çocukların belirli evlerde düzenli toplanması
Küçükleri dine zorlamak
Türkçe, Arapça veya Urduca öğrenmek/öğretmek
Yasaklı uygulamaları telefona yüklemek
Dini nikâhla evlenmek

Bu geniş ve belirsiz liste, günlük hayatın en doğal ve masum davranışlarını bile suç alanına çekerek, dini varoluşun nüfuz ettiği her alanı devlet denetiminin etki sahasına sokmuştur.

Dini asimilasyonun tüm bu aşamaları, görünürde “güvenlik” adına yapılsa da özünde bir halkın inancını, geleneğini, ritüellerini, ibadetini ve maneviyatını kendi coğrafyasında sürdürmesini imkânsız hâle getirmeyi hedefleyen bir sistematiğin parçalarıdır. Böylece din yalnızca bir inanç değil, kontrol edilmesi ve dönüştürülmesi gereken bir alan olarak tanımlanmaktadır.