YIKILAN VEYA KAPATILAN KÜLTÜREL MEKANLAR

Doğu Türkistan, Orta Asya’nın kadim medeniyetlerine ev sahipliği yapan, kültürel çeşitliliği ve köklü tarihî dokusuyla dünya mirası açısından kritik bir bölgedir. Yüzyıllar boyunca camiler, türbeler, medreseler, tarihi çarşılar, mezarlıklar ve geleneksel yerleşim alanları bu coğrafyanın kimliğini şekillendirmiş; bölge halkının inançlarını, yaşam biçimlerini ve toplumsal hafızasını yansıtmıştır. Gelin, birlikte Çin'in milli birlik (!) kpsamında dönüştürdüğü, yıktığı veya kapatttığı kültürel alanlara bakalım.

Satuk Buğra Han Türbesi – Kaşgar

Satuk Buğra Han Türbesi, Doğu Türkistan’ın Kaşgar bölgesinde yer alan ve Türk-İslam tarihinin en önemli simge yapılarından biridir. Karahanlı Devleti’nin kurucusu ve İslamiyet’i kabul eden ilk Türk hükümdarı olarak bilinen Satuk Buğra Han, sadece bir devlet adamı değil, Türk dünyasında dini dönüşümün de öncüsü kabul edilir. Türbesi, yüzyıllar boyunca bölge halkı tarafından bir ziyaret, dua ve hatıra mekânı olarak görülmüş; aynı zamanda Türk kimliğinin ve İslam medeniyetinin Doğu Türkistan’daki en güçlü sembollerinden biri olmuştur. Günümüzde ise bu türbe ve çevresi, bölgedeki kültürel dönüşüm ve kimlik silme politikalarının baskısı altında kalmış; ziyarete kapatılması ve çevresinin kimliksizleştirilmesi, sadece bir yapının değil, bir tarihin de hedef alındığını gözler önüne sermiştir.

İydgah Camii

İydgah Camisi, Doğu Türkistan’ın Kaşgar şehrinde yükselen ve yüzyıllardır bölgenin dini ve kültürel kalbi sayılan en önemli yapılardan biridir. Adı “bayram yeri” anlamına gelen cami, 1442 yılında Saqsız Mirza tarafından inşa ettirilmiştir. Yalnızca bir ibadet mekânı değil; aynı zamanda bir kimlik, bir hafıza ve bir medeniyet simgesi olan İydgah Camisi, 1787 yılında Zulpia isimli hayırsever bir hanımefendinin tüm servetini vakfederek genişletilmesini sağlamasıyla yaklaşık 20.000 kişilik kapasiteye ulaşmıştır. Uzun yıllar boyunca bayram namazlarının, toplu duaların ve halk buluşmalarının merkezi olan cami, günümüzde ise müze olarak kullanılmaktadır. Buna rağmen, 2022 yılında altı yıl aradan sonra burada yeniden bayram namazı kılınması, halkın hafızasında ve kalbinde caminin hâlâ canlı bir umut ve direniş sembolü olduğunu göstermiştir.

Kaşgarlı Mahmud Türbesi

Kaşgarlı Mahmud, Türk dili ve kültür tarihinin en büyük isimlerinden biridir. “Divânu Lügâti’t-Türk” adlı eseriyle sadece bir sözlük değil, bir medeniyetin hafızasını yazmıştır. Onun adı, dilin, kimliğin ve belleğin adıdır.

2006 yılında Çin yönetimi tarafından Kaşgar’da Kaşgarlı Mahmud adına bir türbe inşa edilmiştir. Ancak bu yapı, bir süre sonra asıl anlamını yitirmiş; önünde bulunan Kaşgarlı Mahmud heykeli kaldırılmış ve türbe ziyarete kapatılmıştır. Zamanla yalnızca bir yapı değil, bir hatıra da görünmez kılınmak istenmiştir.

Bu durum, Doğu Türkistan’da uygulanan kültürel asimilasyon politikalarının sembolik örneklerinden biri olarak değerlendirilmektedir. Bir milletin diline yön veren bir isim bile, taşıdığı tarihsel anlamdan koparılmaya çalışılmıştır.

Ama tarih, silinmez. İsimler, kaldırılan heykellerle değil; hatırlayan yüreklerle yaşar.

Mutluluk Parkı

Çin’in Aksu kentindeki en çarpıcı kültürel tahribat örneklerinden biri, Uygur edebiyatının önemli isimlerinden Lütfullah Muttalip'in mezarının da bulunduğu mezarlığın yok edilmesidir. Lütfullah Muttalip, yalnızca bir şair değil; dilin, kimliğin ve halkın ruhunun temsilcilerinden biriydi. Ancak mezarının bulunduğu alan, 2018 sonrası dönemde tamamen yıkıldı ve bölge “yeniden düzenleme” adı altında bir parka dönüştürüldü.

Bu alan bugün “Mutluluk Parkı” adıyla anılmaktadır. İsminin taşıdığı ironi ise acıdır: Bir halkın geçmişi, edebiyatı ve manevî mirası silinirken yapılan bu düzenleme, aslında kültürel asimilasyonun en görünür simgelerinden biri hâline gelmiştir. Mezarlıkların yok edilmesi sadece taşların kaldırılması değildir; bir toplumun hatıralarına, köklerine ve sürekliliğine müdahaledir. Bu olay, Doğu Türkistan’da yürütülen sistematik kimlik silme politikasının somut ve çarpıcı örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Sultanım Mezarlığı

Hoten'de bulunan ve Abdükerim Satuk Buğra Han'ın 4 komutanının gömülü olduğu Sultanım Mezarlığı, Çin'in kültürel birlik sağlama amacıyla temizlendi.